پرتو درمانی (اشعه درمانی-رادیوتراپی)

رادیوتراپی

  یکی از روش های درمان سرطان پستان بوده که از پرتوهای X، گاما یا الکترون استفاده می شود که سبب کاهش احتمال عود و افزایش بقا بیماران می شود. در اغلب موارد نیاز به انجام رادیوتراپی هست ولی در جراحی از نوع حفظ پستان ضروری بوده که پس از جراحی و خروج کامل توده حتما رادیوتراپی انجام شود. در جریان پرتودرمانی هم سلول های سالم و هم سلولهای سرطانی تحت تاثیر قرار می گیرند اما سلول های سالم پس از چند وقت بهبود می یابند در صورتی که سلول های سرطانی پس از اتمام دوره پرتودرمانی بهبود نمی یابند.

ممکن است در اثر تابش اشعه در نواحی تحت درمان، عوارضی چون التهاب، قرمزی و درد ایجاد شود (باید توجه داشت که اثرات و عوارض رادیوتراپی، فقط محدود به منطقه تحت تابش بوده) که گذرا و قابل درمان است.

پرتودرمانی در چه مواردی انجام می شود؟

هدف از انجام پرتودرمانی، از بین بردن سلول های سرطانی است که ممکن است پس از جراحی، در ناحیه پستان باقی مانده باشند. بنابراین در اغلب جراحی های پستان بالاخص پس از جراحی های حفظ پستان (برداشتن تومور یا جراحی قسمتی از پستان) پرتودرمانی انجام می شود تا از کشته شدن سلول های سرطانی باقی مانده در آن ناحیه اطمینان حاصل شود.

در برخی موارد در برداشت کامل پستان (ماستکتومی) نیز پزشک معالج ممکن است پرتودرمانی را توصیه نماید.

آیا پرتودرمانی لازم است؟ چگونه انجام می شود؟

به عنوان درمان کمکی سرطان پستان به کار می رود.

2 الی 4 هفته پس از خاتمه شیمی درمانی (چنانچه نیازی به انجام شیمی درمانی نباشد 3 الی 4 هفته پس از جراحی ) درمان رادیوتراپی شروع می شود. در ابتدا و قبل از شروع پرتو درمانی طی یک جلسه خاص، محل دقیق تاباندن اشعه مشخص می‌شود به این علت که اشعه باید با زاویه 90 درجه تابانده شود تا که به بیشترین قسمت پستان و کمترین قسمت از نسوج اطراف آن برخورد کند. پس از اینکه این قسمت مشخص شد، محل آن به طور موقت از روی پوست علامت گذاری می شود. این کار معمولا با ماژیک ضد آب انجام می شود. در این زمان باید مراقب بود که این علامت ها هنگام شستشو پاک نشود.

پس از علامت گذاری، طی جلسات بعدی، تاباندن اشعه آغاز می شود. بیمار روی تخت مخصوص دراز می کشد و مشابه آنچه که در عکس برداری رادیولوژی انجام می شود، جهت دستگاه تنظیم شده و پرتودرمانی آغاز می گردد. این درمان معمولا سرپایی بوده و تعداد جلسات آن متفاوت است که براساس نظر متخصصین مربوطه تعیین می شود. اما معمولا این درمان ها به صورت روزانه یا یک روز در میان و برای 30 تا 33 جلسه تعیین می شود.

روش های انجام پرتودرمانی در انواع سرطانها:

1. رادیوتراپی اکسترنال خارجی

در اکثر بیماران رادیوتراپی به این شکل انجام می شود. بیمار زیر دستگاه دراز می کشد و اشعه از فاصله یک متری از منبع مولد، به بیمار تابانده می شود. معمولا چند هفته طول می کشد و 5 روز در هر هفته اعمال می شود.

به طور کل روش اکسترنال به دو دسته ی ذیل تقسیم می شود که تفاوت در میزان دوز و تعداد جلسات رادیوتراپی هست.

روش استاندارد

روش هیپوفراکشن

2. رادیوتراپی داخلی (داخل نسجی) یا براکی تراپی

یک ماده رادیواکتیو خاصی که به شکل لوله، سیم، بالون یا صفحه های کوچک عدسی درآمده اند در داخل بدن و در تماس با بافت سرطانی قرار داده می شوند. از بافت های سالم در برابر تشعشعات حاصله از این مواد حفظ می شود. فقط در انواع خاصی از سرطان ها استفاده می شود. گاهی به تنهایی و گاهی در ترکیب با رادیوتراپی اکسترنال استفاده می شود.

بعضی از موارد رایج سرطان دهانه رحم، سرطان پروستات و سرطان مخاط دهان می باشد.

3. رادیوتراپی سیستمتیک

نوع خاصی از رادیوتراپی است که از "رادیو-داروها" استفاده می شود برای انواع خاصی از سرطان ها کاربرد دارد. رادیو-دارو به شکل خوراکی بوده و توسط بیمار خورده می شود یا تزریق می شود که وارد گردش خون می شود ولی تنها در نقاط خاصی از بدن جذب دارد و اعمال اثر می کند. در این روش بدن بیمار برای مدتی دارای تشعشع رادیواکتیو است و در این مدت باید در محل خاصی در بیمارستان اقامت داشته باشد.

باید توجه داشت مراکز رادیوتراپی ممکن است مجهز به دستگاه "شتاب دهنده خطی" یا دستگاه "کبالت60" هستند که هر دو در ایران کاربرد دارد.

نکته قابل توجه اینست که در اکثر مواقع در ابتدا جراحی، سپس شیمی درمانی و بعد رادیوتراپی و در صورت نیاز هورمون تراپی به شکل مصرف قرص انجام می شود ولی این روند درمان در تمام بیماران یکسان نیست. گاهی اولین درمان شیمی درمانی است و گاهی هم اصلا نیازی به شیمی درمانی نیست که تصمیم نهایی برعهده متخصص رادیوتراپی، انکولوژی است.

آیا پرتو درمانی عوارض جانبی دارد؟

پرتو درمانی عوارض جانبی کمی دارد. همان گونه که ذکر شد، تاثیر پرتو درمانی بر بافت های سالم معمولا گذراست، بنابراین عوارض آن هم جدی نبوده و به سرعت از بین می روند.

 این عوارض از هر بیمار به بیمار دیگر متفاوتند و برخی از بیماران ممکن است اصلا هیچ عارضه ای را مشاهده نکنند یا اثرات ناخواسته خفیفی را داشته باشند.

شایع ترین عوارض عبارتند از: خستگی و تغییرات پوستی. عوارضی مانند ریزش مو یا تهوع که در شیمی درمانی ایجاد می شود، در پرتودرمانی وجود ندارد.

خستگی

خستگی دلایل متفاوتی می تواند داشته باشد مانند اضطراب، رفت و آمد برای پرتودرمانی و انرژی که بدن در زمان پرتو درمانی برای ترمیم آن ناحیه مصرف می کند. در صورت بروز احساس خستگی، موارد زیر توصیه می شود:

•             کم کردن کارها برای پرهیز از خستگی

•             محدود کردن فعالیت ها

•             خواب کافی در شب قبل از رادیوتراپی

•             گذراندن اوقات فراغت بیشتر با استراحت یا فعالیت های در حال استراحت مثل مطالعه

•            در صورت شاغل بودن و داشتن یک کار تمام وقت، بهتر است کارها سبک تر شده یا مقداری از وظایف محوله در منزل انجام شود و یا با گرفتن مرخصی این دوره سپری شود.

عوارض پوستی

تغییرات پوستی ناشی از رادیوتراپی مشابه آفتاب سوختگی است. معمولا در حدود هفته سوم یا چهارم، پوست تحریک و قرمز می شود. این ناحیه ملتهب به هیچ وجه نباید مالیده یا خارانده شود، بهتر است از دوش آب ولرم استفاده کنید. از صابون لیف شامپو در ناحیه تابش استفاده نکنید از حوله یا دستمال برای خشک کردن استفاده نکنید آب کمتری روی ناحیه ریخته شده و آب نه زیاد گرم نه زیاد سرد باشد(آب ولرم). از صابون های ملایم استفاده شود با دقت به اینکه نواحی علامت گذاری شده پاک نشود. از لباس های نخی و نرم استفاده گردد و در صورت شدت یافتن التهاب یا هرگونه خراش یا زخم پوست، موضوع به پزشک اطلاع داده شود.

سایر عوارض پرتو درمانی

عبارتند از تورم و حساسیت موضعی ناحیه، اختلالات خواب، احساس ناراحتی معده، اضطراب، بی اشتهایی و اشکالات درک مزه که همه این اثرات موقتی هستند.

در دراز مدت ممکن است، در ناحیه پرتو درمانی، در مواردی که جراحی با حفظ پستان انجام شده است، پستان کمی کوچک تر، بزرگ تر یا سفت تر شود. به هر حال تغییرات شدید به ندرت دیده می شود.  عوارضی که حین درمان یا چند روز تا چند هفته بعد از رادیوتراپی پیدا شده و خودبه خود ترمیم می شود و از بین می رود مانند خستگی یا عوارض پوستی. البته در صورت تشدید به پزشک معالج اطلاع شود.

عوارض رادیوتراپی پستان

•             سوختگی: بیشتر سوختگی ها در زیر چین پستان یا زیر بغل، یعنی جایی که پوست به هم مالیده می شود رخ می دهد. سوختگی ها به چند دسته تقسیم می شود:

1- سوختگی خشک: که شامل تغییر رنگ، قرمزی و حساس شدن پوست است و نیاز به درمان خاصی ندارد. تاکید می‌کنیم. بدون تجویز پزشک هیچ کرمی نباید مصرف شود.

 2- سوختگی مرطوب: قرمزی شدیدتر است و پوسته پوسته شدن پوست و گاهی تاول و تراوش سرم از محل زخم رخ می دهد.

هیچ درمانی بهتر از قرار دادن پوست در معرض هوا و استفاده از سرم نرمال سالین (سرم شستشوی نمکی) نیست در بعضی موارد پزشک کرم های مناسب برای شب تجویز می کند.

جهت افزایش سرعت بهبودی بهتر است بیمار بیشتر در منزل و در وضعیت نیمه نشسته یا دراز کشیده قرار گیرد تا پوست روی هم مالیده نشود. ضمنا تعریق وضعیت سوختگی را بدتر می کند و بایستی از قرار گرفتن در شرایطی که باعث افزایش تعرق می‌شود خودداری کرد. باید توجه داشت که سوختگی خوب خواهد شد و عارضه خاص دراز مدتی را ایجاد نمی کند و روی سلامت کلی فرد، بی تاثیر است.

ذکراین نکته ضروری است که حتی اگر درمان به اتمام رسیده باشد ممکن است تا چند روز بعد، عوارض پوستی تظاهر پیدا کند که این موضوع نگران کننده نیست.

سایر عوارض کمتر شایع در رادیوتراپی

التهاب گلو و حلق: مخاط دستگاه گوارش به اشعه های رادیوتراپی بسیار حساس است که سبب توقف سلول های این ناحیه بروز التهاب مخاطی می شود. در رادیوتراپی پستان مخاط سیستم گوارش تحت تاثیر قرار نگرفته و تنها رو بخش کوچکی از حلق و ابتدای مری اثر دارد که از هفته سوم گلودرد و دیسفاژی دیده می شود. پوشاندن این ناحیه در حین رادیوتراپی سبب پیشگیری می شود. درمان به صورت مصرف محلول های خوراکی حاوی آنتی اکسیدان، نیستاتین و لیدوکائین می باشد. این عارضه بعد از درمان بدون ایجاد هیچ عارضه ای بهبود می یابد.

ادم پستان: یکی از عوارضی که تا مدت ها بعد از رادیوتراپی، خصوصا وقتی که بافت پستان بزرگ و دارای بافت چربی بیشتر باشد، باقی می ماند ورم پوست و دردناک شدن پستان است. البته این تورم به تدریج و طی هفته ها کاهش می یابد. بایستی به بیمار آموزش داد که با انگشت شست خود و به آرامی پوست پستان را به سمت نیپل ماساژ شعاعی بدهد. به علاوه نباید روی پستان رادیوتراپی شده بخوابد و نیز نبایستی روی شانه همان سمت، اجسام سنگین و حتی کیف قرار دهد. لازم به ذکر است تا حداقل شش ماه نباید تحت ماموگرافی و ( فشارهای خارجی) قرار گیرد.

ادم لنفاوی دست: دستکاری شبکه لنفاوی تخلیه کننده پستان و ناحیه زیر بغل منجر به اختلال در درناژ لنف اندام فوقانی شده و در نهایت، سبب ایجاد ادم لنفاوی می گردد. لذا رادیوتراپی ناحیه زیر بغل و جراحی های پستان شایع ترین دلایل ایجاد این عارضه می باشند.

تعریف لنف ادم: اگر بنا به هر دلیلی سیستم لنفی قادر به خارج کردن مایع لنف از موضع نباشد، آب، پروتئین، گلبول های سفید و مواد زاید سلولی درآب میان بافتی تجمع می یابند که به آن ورم لنفی یا لنف ادم می گویند. این نقطه در هر جا از بدن می تواند ایجاد شود ولی اغلب در دست یا پا اتفاق می افتد.

مراقبت از پوست منطقه در حین پرتودرمانی

•             مدارا با پوست ناحیه ای که تحت تابش اشعه قرار می گیرد و خودداری صابون، لوسیون، کرم، خوشبو کننده دارو، عطر، پودر یا مواد مشابه در هنگام درمان، بدون مشورت با پزشک.

•             اجتناب از خارش، مالش یا خراش دادن پوست ناحیه تحت درمان

•             خودداری از گذاشتن پنبه یا هر نوع گاز و باند به صورت سرخود در آن ناحیه

•             خودداری از دادن گرما یا سرد کردن آن قسمت (مثل گذاشتن کیسه آب گرم یا کیسه یخ) و حتی در هنگام استحمام، بهتر است از آب ولرم استفاده شود

•             محافظت منطقه تحت درمان از تابش آفتاب

•             استفاده از لباس های نرم، نخی و سبک

•             اجتناب از دستکاری ضایعات در صورت تشدید ضایعات پوستی خراش، زخم، تاول و... مراجعه به پزشک

مراقبت های کلی:

1-            مراقبت های تغذیه ای:

•             تغذیه کافی با مواد پر کالری و پر پروتئین در طول دوره درمان الزامی است البته توجه شود هیچ گونه قرص ویتامینی ( مکمل )مصرف نشود چرا که عمل جذب اشعه در سلول های سرطانی با اختلال مواجه می شود.

•             اختلال تغذیه ای و بی اشتهایی می تواند با کاهش قدرت ترمیم بافت های تخریب شده، بهبودی را به تاخیر بیندازد.

•             قدم زدن قبل از هر وعده غذا، اشتها را بهتر می کند.

•             استفاده از غذاهای متنوع و دلخواه در زمان گرسنگی حتی اگر بیشتر از 3 وعده باشد.

•             استفاده از مایعات یا غذاهای نیمه جامد مقوی مانند شیر، ماست، تخم مرغ عسلی و عسل در صورتی که به غذای جامد اشتها وجود ندارد. لطفا قبل از شروع رادیوتراپی حتما با متخصص تغذیه مشاوره داشته باشید.

2-            مراقب هرگونه ضربه احتمالی به پستان خود باشید

3-            از ماساژ دادن خودداری کنید

4-            روی پستان جراحی شده نخوابید و وزنتان را روی سمت دیگری از بدن بیاندازید

5-            زیر پستان دستمال کاغذی نگذارید

6-            تاکید می شود به هیچ عنوان از پودر بچه استفاده نشود

7-            پوسته ها را نکنید و با دستان آلوده لمس نکنید که عوارض را تشدید می کند

8-            می توان از کرم ضد افتاب برای دست و صورت استفاد کنید و پس از اتمام رادیوتراپی تا پایان عمر برای ناحیه صورت و گردن از کرمهای ضد افتاب استفاده کنید.

9-            اکیدا توصیه می شود ناحیه تحت تابش از نور خورشید حفظ شود خصوصا وقتی داخل ماشین هستید و مسیر تابش خورشید را نمی بینید همچنین در منزل نیز مراقب باشید.

10-          از صابون لیف شامپو در ناحیه تابش استفاده نکنید از حوله یا دستمال برای خشک کردن استفاده نکنید آب کمتری روی ناحیه ریخته شده و آب نه زیاد گرم نه زیاد سرد باشد (آب ولرم).

سوالات مهمی که امکان دارد برای شما پیش بیاید:

چرا تاباندن اشعه در جلسات متعدد انجام می شود؟

باید توجه داشت هنگام رادیوتراپی نمی توان دوز کشنده سلول های بدخیم (مقدار اشعه مورد نیاز) را در یک مرحله به محل تابش وارد کرد، زیرا این کار باعث مرگ سلول های طبیعی اطراف نیز می گردد. در نتیجه میزان دوز کشنده سلول های سرطانی در چندین مرحله بسته به نوع تومور، هدف درمان، خصوصیات بیمار و منطقه تحت تابش با یکدیگر متفاوت هستند.

آیا پرتو درمانی درد دارد؟

انجام پرتو درمانی هیچ گونه دردی ندارد. بنابراین دلیلی برای ترس یا اضطراب وجود ندارد.

 پرتو درمانی چگونه انجام می شود؟

در حین درمان، بیمار در اتاق مربوطه تنها می ماند. در هر جلسه برای تابش اشعه فقط چند دقیقه وقت لازم خواهد بود، پس از اینکه تکنسین مربوطه، بیمار را در وضعیت مناسبی قرار داد، از اتاق خارج می شود و بیمار باید این وضعیت را طی چند دقیقه بعدی که زمان تابش اشعه است، حفظ کند. بنابراین نباید در آن حالت تکان بخورد، ولی نفس کشیدن یا بلع آب دهان اشکالی ندارد. دستگاه پرتو درمانی معمولا با بدن بیمار فاصله دارد و گاهی صدایی شبیه جاروبرقی خواهد داشت که نباید باعث نگرانی بیمار شود. بیمار باید توجه داشته باشد که استفاده از اسپری های خوشبو کننده زیر بغل در جلسات پرتو درمانی، ممنوع است، زیرا این اسپری ها حاوی آلومینیوم هستند که ممکن است با اشعه تابیده شده، مشکل ایجاد کنند.

آیا من در اثر پرتودرمانی به منبع رادیواکتیو تبدیل شده و برای اطرافیانم ضرر دارم؟

بیمار به یک منبع رادیواکتیو تبدیل نمی شود و پس از هر جلسه می تواند با خیال راحت به منزل و بین اعضای خانواده برگردد.

در زمان پرتو درمانی چرا آزمایش خون باید انجام دهیم؟

از آنجایی که پرتو درمانی ممکن است باعث کاهش گلبول های سفید خون یا پلاکت ها شود، لذا پزشک معالج در جریان پرتو درمانی ممکن است آزمایش خون درخواست کند.

آیا در طول مدت رادیوتراپی، پزشک خود را ملاقات خواهم کرد؟

در صورت عدم عارضه جانبی هفته ای یکبار توسط متخصص رادیوتراپی-انکولوژی معاینه می شوید که یک معاینه کوتاه و سریع، خصوصا برای بررسی عوارض پوستی شماست. اما در صورت بروز هر گونه مشکل خاصی می بایستی با تکنسین یا پرستار رادیوتراپی صحبت کرده و ویزیت زودتر از موقع را از پزشکان درخواست کنید.

• ما در مرحم سرطان را تجربه کرده ایم و می توانیم شما را یاری دهیم.
• شماره تماس: 66404020-021        09354673659        09037524222